Kalp ve damar sistemi vücutta bulunan tüm hücrelere hiç aralıksız devamlı kan götürür. Bu pompa sistemi günün 24 saati çalışır. Bunun yanında dokulardaki metabolik işlemler sonucu oluşan atıklar da bu sistem sayesinde uzaklaştırılır. Taşıyıcı sistem kalp ve damarlardır. Bu sistem vücutta olan bir çok hastalık durumundan etkilendiği gibi korku, soğuk, sıcak gibi dış etkenlerden de etkilenir. Kalp atımları yavaşlar ya da artar. Damarlar genişler ya da daralır.
Kalp damar sisteminin ikinci bileşeni, taşınan sistem olan kandır. Normal bir insanda ancak bu sistemi dolduracak kadar kan vardır. Bu miktar ortalama 6-7 litredir. Kalp, kanın sistem boyunca dolaşmasını sağlayan bir pompadır. Dakikada 6 litre kan sadece 6 litre kan alabilen bu sisteme pompalanır. Böylece vücudun her yeri her an eşit miktarda kan alır. Kalbin, vücudun her yerine yeterli miktarda kan sağlayamadığı durumlarda şok tablosu gelişir.
Şokun 3 temel nedeni vardır:
- Kalp pompası çalışmamaktadır.
- Kan kaybı vardır.
- Kan hacmi normaldir. Ancak damarlar genişlemiştir (Kan, genişleyen damarları dolduramamaktadır).
İLKYARDIM AÇISINDAN ŞOK NEDENLERİ
1- SIVI YA DA KAN KAYBINA BAĞLI ŞOK
2- PSİKOJENİK ŞOK
3- METABOLİK ŞOK
Şeker hastalarında ciddi sıvı kayıpları olabilir. Ayrıca şeker hastaları şeker ilaçlarını ya da insülinlerini düzenli almazlarsa ya da herhangi bir nedenle ilaç dozu az ya da fazla gelirse buna bağlı olarak da bayılma ve şok tablosu gelişebilir.
4- NÖROJENİK ŞOK
Omurgada meydana gelen bir hasar durumunda hasar seviyesinin altında, damar duvarını kasan sinir sistemi çalışmaz.
5- KARDİYOJENİK ŞOK
Kalp yeteri kadar çalışamamaktadır.
6- SEPTİK ŞOK
Ciddi enfeksiyon durumunda bakterilerin salgıladığı toksin adındaki maddeler kan damarı duvarını tahrip eder.
7- RESPİRATUAR ŞOK
Ciddi bir göğüs yaralanması ya da hava yolu tıkanmasında kan yeterince oksijenlenemez. Kanda yeteri kadar oksijen yoktur.
8- ALLERJİK ŞOK
Allerjik reaksiyona neden olabilecek durumlar:
- Enjeksiyon,
- Ağız yolu ile alım (ilaçlar, tatlandırıcılar, uyuşturucular, her türlü gıda)
- Böcek sokması,
- Solunum yolu ile alım,
- Deri yolu ile temas,
- Allerjik madde ile karşılaşma anında, dakikalar hatta saniyeler içinde şok tablosu gelişir.
BELİRTİ
Bu bulgular alerjik şok tipi dışında tüm şok tiplerinde ortaktır.
- Çarpıntı,
- Soğuk, kül gibi, soğuk ve nemli deri,
- Öfkelenme, etrafa saldırma (Ajitasyon),
- Huzursuzluk ve endişe,
- Ölüm hissi,
- Aşırı terleme,
- Solukluk ve morarma
- Susama hissi,
- Bulantı ve kusma,
- Bilinç kaybı,
- Sık ve derin nefes alıp verme ve kan basıncında düşme,
- İdrar miktarında azalma,
- Nabzın zayıf ve süratli olması
- Yüzeyel, hızlı, düzensiz ve tutuk solunum,
- Mat ve anlamsız bakışlar, göz bebeklerinde genişleme,
- Yavaş yavaş ve gittikçe düşen kan basıncı,
- Koma,
- Solunum ve kalbin durması
İLKYARDIM
Kalp-akciğer makinesini çalıştırmak ve çalışır vaziyette tutmak ilk yardımın en önemli aşamasıdır.
Şokun nedeni biliniyorsa ona yönelik tedbirler alınmalıdır. Ancak şokun nedeni ne olursa olsun aşağıdaki işlemler yapılmalıdır:
İLK DEĞERLENDİRME
Bilinç durumu, nabız, solunum, cilt ısısı ve rengi , belirgin dış kanama olup olmadığı tespit edilir.
Hastanın bilinç durumu 4 aşamada değerlendirilebilir:
- Bilinci açık hasta,
- Uykuya meyilli. Sözlü uyaranla gözlerini açıyor. Sonra tekrar uykuya dalıyor.
- Sözlü uyarana cevabı yok. Ağrılı uyaranla gözlerini açıyor.
- Sözlü ve ağrılı uyarana cevabı yok.
Bilinci kapalı hastada baş altına yastık konmamalıdır.
Acil kurtarma ekibi gelip aksi ispat edilene kadar boyun ve diğer omurgalar sanki kırık varmış gibi korunur. Hastanın özellikle boynu iki yandan desteklenir.
Olay yeri güvenliği sağlanır. Yaralanma bir otoyolda ise gerekli uyarıcı levhalar konur. Ev içi kaza ise, açık bir tüp gaz varsa kapatılır. Benzin kaçağı vs.den uzak durulur. Elektrik çarpması ise sigortalar kapatılır. Boğulma tehlikesi varsa hasta ve kurtarıcı güvenli bir yere taşınır.
Hastanın solunumu varsa kalbi atıyorsa ve bir yaralanma durumu yoksa sol yanına sabit yan yatar pozisyonuna alınır ve kurtarma ekibinin gelmesi beklenir. Ya da hasta böylece nakledilir.
1- Hava yolu kontrolü: Hasta nefes almıyorsa nefes alıp almadığı kontrol edilir. Alın çene manevrası ya da çene kaldırma manevrası ile üst hava yolu açılır. Ağız içi ve boğazda yabancı cisim olup olmadığı kontrol edilir. Varsa gerekli manevralarla çıkarılır.
2- Solunum Kontrolü: Hasta nefes almıyorsa ağızdan ağıza ya da ağızdan burna solunum yaptırılır.
3- Kan dolaşımı ve kalp atımı kontrolü: Nabız kontrolü ile hastanın kalbinin atıp atmadığı kontrol edilir. Boyundaki şah damardan nabız kontrolü yapılır. Kalp almıyorsa kalp masajına başlanır. Şokun nedenine göre hastaya pozisyon verilir .
4- Profesyonel yardım: Bu arada hasta güvenli bir yere taşınır, 112 aranır. Birden fazla hasta varsa hangisinin öncelikle tedavi edileceğine karar verilir.
5- Yaralı ya da hastayı sıkıntıya sokan ve refleks uyandıran dürtüler kaldırılır. Islak, kanlı ve sıkı elbiseler çıkarılır veya kesilir. Kesme işlemi elbisenin dikiş yerlerinden yapılır. Kesilen elbiseler atılmaz. Hasta adli vaka ise bunlar delil olarak kullanılabilir. Ayrıca hastanın üzerinden çıkan her şey saklanır. Yakası, düğmeleri açılır, sutyen, kemer, çorap, ayakkabı gevşetilir ya da çıkarılır.
6- Ayrıca şoka neden olan etken tespit edilir. Yaralanma ise kanama durdurulur, alerji ise etken madde uzaklaştırılır.
7- Tüm dış kanamaları kontrol edilir. Kanama kontrolünde turnike uygulaması eskisi kadar rağbet görmemektedir. Tekniğine uygun olmadan yapılan turnike uygulaması sinir ve damar yaralanmalarına neden olabilmektedir. Ayrıca turnikenin açılması aşamasında dokularda biriken toksik maddeler aniden kana karışmakta özellikle kalp ve böbrek olmak üzere tüm organlara zararlı etkileri olmaktadır.
Bunun yerine kanayan yara üzerine temiz bir bez parçası ya da elle yapılan direk bası ile kanama durdurulabilir.
8- Şoktaki hastaya pozisyon verilir. Bacakları 25-30 cm yukarı kaldırılır. Hasta kalp krizi geçiriyorsa yarı oturur pozisyona getirilir . Gebe ise sol yanına yatırılır.
9- Kırık kemikler basit atellerle sabitlenir.
10- Kaba ve aşırı hareketlerden sakınılır.
11- Hasta sıcak tutulur. Isı kaybı önlenir. Hasta iltihabi bir hastalığa bağlı olarak şoka girmiş ise ısıtma yapılmaz.
12- Hastanın bilinç durumu, mümkünse kan basıncı ve nabzı kontrol edilir ve kaydedilir. Bu kontroller en az 5 dakikada bir tekrar edilir ve mümkünse kaydedilir.
13- Hastanın bilinci yerinde veya bulanık ise teselli edilir. Morali yükseltilir. Şoklu hastaya kaza ve yaralanmalar hakkında yatıştırıcı bilgiler verilir.
Bilinç bulanıklığı olanların açılması için hastayı sarsmak, tokat atmak veya yüzüne soğuk su serpmek fayda yerine zarar getirir.
14- Hasta yakınları ve etraftakiler sakinleştirilir.
15- Hastanın bilinci kapalı ise veya şokun nedeni bir yaralanma ve kan kaybı ise ağızdan hiçbir şey verilmez. (Hasta ağızdan aldığı sıvıyı ya da gıdayı kusarak hava yoluna kaçırabilir. Ayrıca hasta yaralı ise hastanede ameliyat edilebilir. Ameliyat öncesi hastalara ağızdan sıvı ya da gıda verilmez.)
16-Şoklu hasta bilincini kaybetmişse: Yaralı kurtarma veya şok durumunda rahat soluk alıp vermesi için karın ve göğsü baskıdan kurtaran, kusmuk ve salgıların solunum yoluna girmesine engel olan yarı yan ve yarı yüzükoyun durumunda yatırılır
